شوخی های جدی شاه عباس با خارجی ها - وبلاگ پوشه

به گزارش وبلاگ پوشه، به این ترتیب، دعوای میان هلند و انگلیس به رقابت در بازار ایران کشید و از آن جا که آن ها نمی توانستند داخل خاک ایران به روی هم اسلحه بکشند، مجبور شدند برای تصاحب بازار به رقابت تجاری به وسیله پایین آوردن قیمت رو آورند.

جواد نوائیان رودسری| مورخان شاه عباس را دومین مؤسس سلسله صفویه می دانند و این سخن، به هیچ وجه گزافه نیست. دوران پس از مرگ شاه تهماسب یکم تا شروع اقتدار شاه عباس یکم، یعنی بین سال های 955 تا 970 خورشیدی، چیزی حدود 15 سال، دورانی سراسر آشوب و بلوا بود؛ دورانی که مرز های شرق و غرب، آماج حملات ازبک و عثمانی نهاده شد و امنیت از کشور رخت بربست.

شاه عباس توانست با تکیه بر توانمندی ذاتی و البته چاشنی کردن خشونت و بی رحمی کم نظیر، قدرت خود را در کشور تثبیت و به تدریج، بر رقبای داخلی و خارجی غلبه کند. بااین حال، او تنها در کشورگشایی مهارت نداشت، بلکه در کشورداری هم، از کیاست و سیاست فراوان بهره مند بود که در این نوشتار، برآنیم تا این مسئله را در عرصه مالی آنالیز کنیم.

خسیس یا زرنگ؟!

یکی از ویژگی های مهم شاه عباس یکم، توجه اکید وی به مقوله اقتصاد بود؛ تا آن جا که بعضی از مورخان وی را به خسّت متهم نموده اند. در این تردیدی نیست که شاه صفوی، هر امتیاز ثروت آوری را در کشور، متعلق به خود می دانست.

احتمالاً درگیری او با خان احمد گیلانی (درگذشته به سال 975 خورشیدی)، شوهرعمه اش، بر سر انحصار تجارت ابریشم خطه گیلان بود که در مغرب زمین مشتریان فراوانی داشت. بااین حال، روش شاه عباس در تسهیل تجارت با خارجی ها، فقط برای خود او سود نداشت؛ بلکه چرخه اقتصاد ایران را به گردش درمی آورد و شکوفایی مالی، زمینه ساز شکوفایی فرهنگی و... نیز می شد.

ازاین رو باید دیپلماسی مالی و تجاری فرمانروای مقتدر صفوی را، برای عامه ایرانیان مفید بدانیم. در این بین، مطلعی شاه عباس از چگونگی روابط میان دولت های اروپایی، نقش مهمی را در شکل دریافت طرح های تجاری وی ایفا می کرد.

دنیای به هم ریخته پشت مرز ها

دورانی که از آن صحبت می کنیم، دوران شروع رقابت های استعماری میان دولت های اروپایی است. مدتی پیش از آن که شاه عباس قدرت خود را در ایران تثبیت کند، نبرد های عظیم دریایی در اقیانوس اطلس میان ناوگان کشور های اروپایی شروع شده بود.

در سال 1588 میلادی (967 خورشیدی)، نبرد عظیم دریایی میان ناوگان اسپانیا از یک سو و بریتانیا و هلند از سوی دیگر، با پیروزی دو دولت متحد اروپایی خاتمه یافت.

این نبرد که بعضی به یادبود نام ناوگان اسپانیایی، آن را آرمادا می نامند، تکلیف تجارت دریایی اسپانیایی ها را یکسره کرد و آن ها را از عرصه رقابت، به طور جدی بیرون راند. اما رفاقت میان انگلیس و هلند، بعد از جنگ آرمادا زیاد پایدار نماند؛ فرمان مشهور الیزابت اول، مبنی بر اجازه به کشتی های انگلیسی برای حمله به ناوگان هر کشور بیگانه، کار را به جا های باریک کشاند.

این درگیری ها به ویژه در منطقه خلیج فارس که انگلیسی ها پس از اخراج پرتغالی ها در سال 1621 میلادی (1000 خورشیدی)، توانسته بودند در آن موقعیت خوبی کسب نمایند، بسیار جدی بود. رقابت تجاری میان کمپانی هندشرقی انگلیس با کمپانی هندشرقی هلند نیز، مزید بر علت شد تا کشتی های این دو دولت اروپایی، سایه یکدیگر را با تیر بزنند.

طبق گزارش عبدالرضا هوشنگ مهدوی در کتاب تاریخ روابط خارجی ایران، ناوگان هلند در کرانه های شمالی خلیج فارس، همیشه موردحمله انگلیسی ها قرار می گرفت.

شوخی های جدی شاه عباس!

شاه عباس کاملاً از اختلافات میان رقبای تجاری اروپایی مطلع بود. او مهمانی های عظیم برگزار می کرد، سفرای اروپایی را فرا می خواند و به قول نصرا... فلسفی، در کتاب شاه عباس اول، آن ها را زیر نظر می گرفت تا ببیند کدام یک با دیگری حرف نمی زند یا رو برمی گرداند. افزون بر این، با جهانگردان اروپایی، ساعت ها گپ می زد و ثمره این گفت وگوها، آشنایی بیشتر فرمانروای صفویه با اوضاع آن سوی عالم بود.

ساختار دیپلماسی تجاری شاه عباس، دقیقاً بر اساس توجه به این اختلافات بنا شد. اسکندربیگ ترکمان در عالم آرای عباسی، حتی از شوخی های شاه عباس با سفرای اروپایی سخن گفته است که بر اساس اختلافات میان دولت های آن ها و با هدف دوبه هم زنی انجام می گرفت!

وقت کاسبی است!

در چنین موقعیتی، ایران به عنوان مرکز مهم فراوری ابریشم و البته، کشوری با جمعیت بالا، درآمد مناسب و موقعیت جغرافیایی خوب، بسیار موردتوجه تاجران اروپایی قرار داشت و آن ها، به قول معروف، برای ورود به بازار ایران سر و دست می شکستند. شاه عباس با مطلعی از مسائلی که برشمردیم، تصمیم گرفت رقبای عظیم اروپایی را برای کسب سود بیشتر، به بازی در زمین خود وادارد.

او با این که از ناوگان انگلیسی ها برای اخراج پرتغالی ها از گمبرون (بندرعباس فعلی) و جزایر خلیج فارس بهره برده بود، اما حاضر نشد به آن ها اجازه ورود کالا، بدون عوارض گمرکی را بدهد؛ انگلیسی ها با فرمان مشهور ابریشم حق خرید این کالا را در داخل ایران به دست آورده بودند؛ حقی که البته انحصاری نبود!

مدتی بعد، شاه عباس بدون این که انگلیسی ها را در جریان امر قرار دهد، به هلندی ها هم اجازه فعالیت مالی و گشایش تجارت خانه را در بنادر ایران و اصفهان داد. انگلیسی ها که به شدت از این کار شاه صفوی شاکی شده بودند، کوشیدند او را وادارند که رقیب قَدَر را از بازار ایران براند؛ اما شاه عباس به این تقاضا وقعی ننهاد.

به این ترتیب، دعوای میان هلند و انگلیس به رقابت در بازار ایران کشید و از آن جا که آن ها نمی توانستند داخل خاک ایران به روی هم اسلحه بکشند، مجبور شدند برای تصاحب بازار به رقابت تجاری به وسیله پایین آوردن قیمت رو آورند؛ موضوعی که باعث پایین آمدن قیمت ها در بازار ایران و رونق تجارت در کشور شد.

شاه عباس از این رهگذر، سود فراوانی به جیب می زد و تجار ایرانی هم می توانستند به کسب و کار خود رونق بدهند. این وضع تا سال 1007 خورشیدی و درگذشت شاه عباس ادامه داشت؛ اما انگلیسی ها بعد از آن هم نتوانستند تا مدت ها در ایران کاری را از پیش ببرند؛ انقلاب اولیور کرامول در بریتانیا و گردن زدن چارلز اول، پادشاه انگلیس توسط او در سال 1648 میلادی (1027 خورشیدی)، شاه صفی صفوی را که پس از شاه عباس به قدرت رسیده بود، سخت خشمگین کرد و با دستور او، ورود کالای انگلیسی به ایران محدود شد و در عوض، هلندی ها را تحویل دریافتد!

منبع: روزنامه خراسان